Świeca

Historia

Świeca z wosku pszczelego

Pierwsze znaleziska, mogące świadczyć o używaniu świec, pochodzą z obszaru Egiptu i Grecji oraz są datowane na około 3000 lat p.n.e. Świece te wykonane były pierwotnie z łoju - trudno tutaj jednoznacznie rozdzielić lampki łojowe z wykopalisk, od świeczników z resztkami świec - uznaje się jednak, że pierwsze świece zbudowane w sposób nam obecnie znany, wyprodukowali Rzymianie. Świece wykonane z wosku pszczelego pojawiły się w Europie dopiero w średniowieczu. Równolegle, w odleglejszych miejscach na ziemi, używano przeróżnych tłuszczów zwierzęcych (np. tłuszcz wielorybi - Chiny, tłuszcz z ryby Eulachon - Indianie) i roślinnych (np. z orzechów - Japonia) - zazwyczaj nie występujących na naszym kontynencie.

W Europie długi czas królowały świece łojowe, głównie ze względu na łatwość pozyskania materiału a przez to i cenę. Wadą ich była jednak konsystencja (tłuste w dotyku - łatwo brudzące) oraz gryzący, o brzydkim zapachu, obfity dym podczas spalania. Świece z wosku pszczelego były pozbawione tych wad, jednak były bardzo drogie i mogły sobie na nie pozwolić tylko najmajętniejsze osoby. Równocześnie, ze względu iż pszczoły hodowane były głównie w zakonach, świece woskowe stały się domeną duchowieństwa i przeniknęły do świadomości masowej jako symbol liturgiczny.

Wydarzenia w historii świecy

• (XV w.) Od 1415r. świece łojowe były używane w Londynie do oświetlania ulic.
• (XVI w.) Za czasów króla Zygmunta Augusta w Polsce produkcja świec zarówno woskowych jak i łojowych była obwarowana restrykcjami i na ich produkcję wydawano specjalne pozwolenia tzw. przywileje.
• (XVI w.) W XVI wieku w Polsce istniały tylko trzy fabryki wytwarzające świece woskowe sposobem maczanym.
• (XIX w.) Początek świec stearynowych datuje się od początku XIX wieku, gdy M.E.Chevreul i J.L. Gay Lussac otrzymali patent na wyrób kwasu stearowego w 1825r. Kwas ten otrzymywany jest na kilka sposobów z łoju zwierzęcego.
• (XIX w.) Knoty plecione wprowadził Jules de Cambacérès w 1834r. (wcześniej występowały głównie w wersji skręcanej).
• (XIX w.) W 1834 r. Joseph Morgan przedstawił pierwsza maszynę pozwalająca, na seryjną produkcję odlewanych świec. Składała się ona z cylindra z ruchomym tłokiem, który wpychał zastygniętą świecę.
• (XIX w.) Wraz z rozpoczęciem produkcji parafiny z ropy i łupków węglowych nastała nowa era dla świec. Pozostałość procesu destylacji ropy, jaką jest parafina, była najtańszym paliwem jakie do tej pory wynaleziono - a brak nieprzyjemnego zapachu i czystość spalania sprawiły za zatriumfowała jako źródło poręcznego światła do czasu wynalezienia elektryczności i żarówki.

Ciekawostki

• Najstarsza, działająca wytwórnia świec to Rathbornes Candles, założona w Dublinie w 1488r.
• Alfred Wielki (ok. 849 - 899) używał znaczonych świec, znanych również jako świece-zegarowe, by podzielić swój dzień na równe części poświęcone nauce, modlitwie, obowiązkom królewskim i wypoczynkowi. Świeca taka miała zaznaczone w koło linie, pokazująć upływającego godziny.
• Stosowano również inne metody odmierzania czasu, najprostsza z nich to kawałek metalu wbity w świecę - kiedy wosk wokół niego się stopił, kawałek upadał na talerz oznajmiając mijający czas. Wersja bardziej zaawansowana składała się z kilku sznurków przyczepionych do kijka (równo oddzielonych od siebie). Na końcu każdego sznurka był odważnik, przewieszony nad poprzeczką i talerzem. Sznurki po kolei przepalały się, upuszczając odważnik z dźwiękiem na talerz.
• W XVII wiecznych pamiętnikach, tak Ulryk Werdum opisuje polską rybę - świecę

  Pomiędzy rybami znajduje się w Prusach i Polsce mała, około pół ćwierci łokcia lub trochę więcej długa [...]. Polacy nazywają ją piskorz. [...] Kiedy rybę tę ususzą i zapalą, pali się jak świeca, na co jej też ludzie używają.

Różne rodzaje paliwa do świec

Przez cały okres masowego stosowania świec, człowiek eksperymentował z różnymi materiałami do ich produkcji. Chodziło głównie o ich naturalną dla danego regionu dostępność, koszt i oczywiście właściwości. Poniżej krótka lista używanych materiałów:

• Łój zwierzęcy, chyba najpopularniejszy materiał na świecę (obecnie praktycznie nie używany) - swoją popularność zawdzięczał ogólnodostępności, oraz z racji możliwości produkcji z odpadków zwierzęcych, był tani
• Wosk pszczeli, obecnie jedyny powszechnie znany przedstawiciel historycznego paliwa do świec, posiada dobre właściwości palne, ładnie (choć to oczywiście rzecz względna) pachnie, nie dymi i dobrze się przechowuje. Podstawową jego wadą jest cena - która do tej pory nie pozwoliła na upowszechnienie się tego materiału
• Ryba Eulachon, zwana również rybą-świecą (ang. candlefish) - wytapiany z niej tłuszcz był używany przez Indian jako materiał do produkcji świec, ponoć w wersji najprymitywniejszej, wystarczyło wysuszoną rybę nabić na kijek i podpalić (podobnie jak z polskim piskorzem).
• Spermacet wielorybi - substancja występująca w głowie kaszalotów, powszechnie stosowany w Chinach do wyrobu świec.
• Wosk z woskownicy - substancja woskowata pozyskiwana w procesie gotowania owoców roślin, posiada przyjemny zapach i pali się bezdymnie. Pierwotnie odkryta ponoć w Ameryce Północnej przez kobiety przybyłe w ramach osadnictwa Europejskiego.
• Stearyna - Świece stearynowe (produkowane z kwasu stearynowego) powstawały przez chemiczną i fizyczną obróbkę łoju. Proces ten (jak zostało wspomniane wcześniej) został opatentowany w 1825r. W jego wyniku powstaje twarda masa użytkowana na świece, oraz płynne kwasy stosowane np. przy wyrobie mydła.

Trochę o knotach...

Rys 1) Rodzaje knotów

Głównym zadaniem knota, jest transportowanie rozpuszczonego paliwa w obszar spalania. Tak więc podstawową jego właściwością musi być nasiąkliwość. Drugą jego funkcją, od czasu rozpoczęcia tworzenia świec prasowanych i odlewanych - znacznie mniej znaczącą, jest stanowienie szkieletu dla lanej lub maczanej świecy.
Knot nie różni się tutaj właściwościami od tych, wykorzystywanych w lampkach łojowych lub oliwnych.

Nożyce do objaśniania świec

Początkowo wykorzystywano wyschnięte łodygi traw lub wyschnięte drewienka. Choć równie dobrym materiałem na knot, były resztki zwiniętych szmat. Stopniowo zastępowano je jednak sznurkami, stworzonymi na te konkretne potrzeby. Sznurki były ciasno skręcane z mniejszych nitek - by nie rozplatały się podczas spalania.

Pewną rewolucją, w budowie świec, było stworzenie płaskiego, plecionego knota (Rys 1, knot w ramce). W przeciwieństwie do sztywnych, zwijanych konstrukcji (Rys 1, lewa świeca), był giętki i podczas spalania przechylał się na bok. Ta prosta, z pozoru niepotrzebna, funkcjonalność okazała się być kluczową dla jasności i efektywności spalania świec. Do tej pory, co pewien czas, każda knot w świecy należało przycinać (tzw. objaśniać) nożycami. Inaczej ilość produkowanego światła malała, oraz zaczynał pojawiać się dym. Skonstruowano nawet do tego celu specjalne narzędzia zwane objaśniaczami.

Płaski knot, przekrzywiając się, trafiał w najgorętszą strefę płomienia (Rys 1, prawa świeca) gdzie ulegał prawie całkowitemu spaleniu (zostawała tylko niewielka ilość popiołu, który opadał samoistnie) - skracając się do wymaganego wymiaru.

Materiały pokrewne

• Jak zrobić świecę
• Lampka łojowa
• Lampka oliwna
• Lampa polska

Obrazy (wybrane) przedstawiające świece

Okres do XIII wieku włącznie

• Obrazy datowane do XIII wieku
• 

  Po lewej, śmierć Eliego; po prawej Filistyni i Arka Przymierza, ok. 1250r. (XIII wiek)

Okres XIV wieku

• Obrazy datowane na XIV wiek
• 

  48v: Bruder Eberhard von Sax

• 

  Sprzedawca świec, ok. 1370-00r

Okres XV wieku

• Obrazy datowane na XV wiek
• 

  "Accidia" (lenistwo) - kobieta w stroju zakonnicy, symbolizująca Kościół, budzi śpiącego mężczyznę

• 

  "Zwiastowanie" - środkowy fragment tryptyku

• 

  Św. Hieronim w pracowni

• 

  "Śmierć Matki Boskiej"

• 

  Portret małżonków Arnolfinich

• 

  Zwiastowanie ze św. Emidiuszem

• 

  Ofiarowanie w świątyni

• 

  Turniej: Nagroda dla zwycięzcy (detal - żyrandol)

• 

  Zwiastowanie - detal, 1470-80r.

Okres XVI wieku

• Obrazy datowane na XVI wiek
• 

  "Dwóch poborców podatkowych"

• 

  Pius II kanonizuje Katarzynę z Sienny (dolny fragment)