Szachy z Sandomierza

Figury szachowe z Sandomierza - replika. 20 figur i 9 pionków (brak 3 pionków do kompletu).
Szachy zostały wykonane ręcznie (bez użycia tokarki) i dość niedbale z rogu jeleniego. Wielkość figurek, nawet spełniających te same funkcje jest różna, zapewne przypadkowa. Wysokość największej nie przekracza 25 mm. Figurki są zdobione nacięciami i oczkami wykonanymi cyrklem, przy czym figurki, w zależności od zestawu, różnią się między sobą ilością nacięć, kółeczek lub sposobem ich umieszczenia. Cztery spośród trzynastu pionów ozdobiono nacięciami, pozostałe zaś pozbawione są jakiejkolwiek ornamentacji. Ilość nacięć i oczek na poszczególnych figurkach nie powtarza się na tyle konsekwentnie, aby ornamentację można było wziąć za punkt wyjścia do wydzielenia zestawów. Podstawą do tego stały się łatwe do zauważenia różnice w stopniu wyświecenia i staranności wykonania poszczególnych figurek. Głębokość rytu linii i wyrazistość oczek jednego z zestawów kontrastuje z dużo płytszą ornamentacją drugiego. Zestaw drugi wydaje się być dużo dłużej używanym, na skutek zatarcia się płytkich rytów i ogólnego wyświecenia, co nie jest prawdopodobne. Różnice wykonania zestawów są więc wynikiem z góry powziętego zamierzenia w celu nadania im charakterystycznych, różniących je cech, co było konieczne wobec jednobarwności i zbliżonej wielkości figurek.

Jest rzeczą niewątpliwą, że forma szachów sandomierskich jest formą arabską, a raczej, co jest określeniem właściwszym, mahometańską, gdyż właśnie religia mahometańska przekształciła pierwotne hinduskie wzory plastyczne na formy abstrakcyjne, niefiguralne. Bodźcem do tego rodzaju transformacji były zakazy religijne Koranu, zabraniające wszelkich przedstawień figuralnych. Mahometanizm stworzył nowe kształty, sprowadzające się w przypadku szachów do zasadniczych form kuli i walca. Wszystkie figury należące do kompletu sandomierskiego mają bliższe lub dalsze analogie w znaleziskach z Niemiec, Francji, Włoch, Skandynawii i Rosji, jakkolwiek znaleziskami tymi są przeważnie figury odosobnione, a datowanie ich, poza późniejszym rosyjskich, wyprzedza o wiek lub dwa datowanie szachów sandomierskich. O ile sama forma figur, robiona na wzór arabski ma bliskie analogie w znaleziskach spoza granic Polski o tyle tworzywo i ornamentyka szachów sandomierskich świadczy o ich miejscowym pochodzeniu. Szachy zostały również ozdobione w sposób typowy i charakterystyczny dla innych wyrobów wczesnopolskich z rogu i kości: kombinacją nacięć i kółeczek wykonanych cyrklem. Z samego Sandomierza znanych jest wiele znalezisk okładzin rogowych i kościanych z tym motywem. Ornamentyka nie wykazuje żadnych cech obcych, również tworzywo należy do najczęściej używanych, gdy tymczasem szachy pochodzenia arabskiego wykonywane były najczęściej z kości słoniowej.