Szachy z Sandomierza

Figury szachowe z Sandomierza - 16 figur i 13 pionków (brak 3 pionków do kompletu).

Bierki szachów sandomierskich są niewielkie. Wysokość największej nie przekracza 25 mm, czyli 2,5 cm, co stanowi połowę długości zapałki. Tak drobne rozmiary sugerują, że mógł to być zestaw podróżny, więc plansza do gry była zapewne wykonana ze skóry. Ale kim byli tajemniczy podróżujący? Odpowiedzi dostarcza nam surowiec, z. jakiego wykonano figury i sposób ich uformowania. Okazało się bowiem, że należały one do produktów warsztatów północnowłoskich lub południowofrancuskich z 1 poł. XIII w., specjalizujących się w wytwarzaniu przedmiotów używanych w różnorodnych grach. Możemy wśród nich odnaleźć wiele analogii do sandomierskiego odkrycia. Świadczy o tym sposób zdobienia kompozycjami z linii rytych i układów drobnych kółek, różnicowanie głębokości tego reliefu pomiędzy dwoma zestawami, a co najważniejsze, zastosowanie kości dużego, nieznanego w tym czasie na terenie Polski zwierzęcia (określenie gatunku będzie możliwe dopiero po wykonaniu szczegółowych badań DNA). Z kolei analiza radiowęglowa (próba C14) miejsca znalezienia szachów wykazała, że uległo ono zniszczeniu w 2. poł. XIII wieku.

Oryginalne figury i piony szachowe

Obraz, szachów sandomierskich jawi się jako spójna koncepcja produkcyjna, którą na tle europejskim możemy umiejscowić jako kontynuację tradycji warsztatów łacińskich. Zmieniona chronologia zbioru, przesuwająca moment ich zdeponowania w zniszczonym w wyniku tragicznego pożaru obszernym domostwie drewnianym, na 2. poł. XIII w., daje okazję do spojrzenia na bierki tam odkryte przez pryzmat doniosłych przemian jakie dokonywały się w tym okresie na terenie Sandomierza, a które były pochodną szerszej metamorfozy obejmującej ówczesną Europę. W pierwszej kolejności uwagę musimy zwrócić na pobliski kościół św. Jakuba i dominikanów przybyłych w to miejsce w 1226 r. za sprawą Iwo Odrowąża. Nie sposób jednak pominąć równie istotnego dla Wzgórza Staromiejskiego etapu rozgrywającego się prawdopodobnie tuż przed dotarciem tu Zakonu Braci Kaznodziejów, mianowicie pierwszej lokacji Sandomierza, a więc sprowadzenia nowych osadników. Wydaje się, że to właśnie pierwsi dominikanie lub osadnicy lokacyjni byli mieszkańcami słynnej „chaty szachowej” i najstarszymi sandomierskimi szachistami.^[1]

Bierki odkryte w Sandomierzu utrzymane są w stylistyce arabskiej - abstrakcyjnej. Do XIV w. była to najbardziej popularna forma wykonywania szachów w całej Europie. Muzułmanie, którym kontynent zawdzięcza znajomość gry, W związku z zakazami religijnymi dotyczącymi przedstawiania istot żywych przekształcili pierwotnie realistyczne, hinduskie wzory figur w formy abstrakcyjne, a warstwę znaczeniową ukryli pod postacią geometrycznych symboli. Mahometanizm stworzył nowe kształty, sprowadzające się w przypadku szachów do zasadniczych form kuli i walca. Wszystkie figury należące do kompletu sandomierskiego mają bliższe lub dalsze analogie w znaleziskach z Niemiec, Francji, Włoch, Skandynawii i Rosji.

Szachy zostały wykonane ręcznie (bez użycia tokarki) i dość niedbale z rogu jeleniego (taki materiał był podany w pierwotnym opisie szachów na stronie muzeum - w nowszym, z 2020r. widnieje informacja o kości nieznanego zwierzęcia). Wielkość figurek, nawet spełniających te same funkcje jest różna, zapewne przypadkowa. Wysokość największej nie przekracza 25 mm. Figurki są zdobione nacięciami i oczkami wykonanymi cyrklem, przy czym figurki, w zależności od zestawu, różnią się między sobą ilością nacięć, kółeczek lub sposobem ich umieszczenia. Cztery spośród trzynastu pionów ozdobiono nacięciami, pozostałe zaś pozbawione są jakiejkolwiek ornamentacji. Ilość nacięć i oczek na poszczególnych figurkach nie powtarza się na tyle konsekwentnie, aby ornamentację można było wziąć za punkt wyjścia do wydzielenia zestawów. Podstawą do tego stały się łatwe do zauważenia różnice w stopniu wyświecenia i staranności wykonania poszczególnych figurek. Głębokość rytu linii i wyrazistość oczek jednego z zestawów kontrastuje z dużo płytszą ornamentacją drugiego. Zestaw drugi wydaje się być dużo dłużej używanym, na skutek zatarcia się płytkich rytów i ogólnego wyświecenia, co nie jest prawdopodobne. Różnice wykonania zestawów są więc wynikiem z góry powziętego zamierzenia w celu nadania im charakterystycznych, różniących je cech, co było konieczne wobec jednobarwności i zbliżonej wielkości figurek.^[2]