Fajka

Z Almanach
Gliniane fajki (XVII i XVIII wiek)

Najwcześniejsze wzmianki w źródłach Europejskich, dotyczących palenia fajki (w tym wypadku glinianej), pochodzą z Anglii z Bristolu, z 1556 roku. Już w latach 80 XVI w. rozpoczęto ich produkcję, na wzór fajek palonych przez rdzennych mieszkańców nowo odkrytej Ameryki. Wszystkie ówczesne manufaktury były skoncentrowane w okolicach Londynu.

Należy wspomnieć w tym miejscu, iż rozwój palenia fajki w Afryce i Azji rozwinął się w zupełnie innym kierunku i popularność zdobyła tam fajka wodna - czyli szisza. Nie znaczy to jednak, że fajki w tradycyjnym rozumieniu tam nie występowały, jednak ze względu na inne tradycje palenia i inne rośliny - ewoluowała w inny sposób.

W 1604r. Jakub I Stuart wypowiadał się przeciwko paleniu, włącznie z jego niekorzystnym wpływem na zdrowie. Jednak pomimo tego i wysokich cen tytoniu, popularność fajek rosła. W latach 1624 do 1638 Londyn posiadał monopol na import tytoniu. A do 1640 r. miał wyłączność na dostęp do odpowiedniej, głównie pozbawionej żelaza, gliny używanej przy produkcji fajek[1].

Co prawda istnieją archeologiczne opracowania, umiejscawiające fajki dużo wcześniej na terenach Europy, jednak są one nieliczne i często bardzo dyskusyjne.

Materiały źródłowe[edytuj]

Szacowanie wieku fajek na podstawie kształtu główki (1630-1670)

"Ralph Lane, pierwszy gubernator Virginii (obecnie Wyspa Roanoke), który w 1586 roku przywiózł Indiańską fajkę sir. Walterowi Raleight i nauczył dworzan jak jej używać."[2]

Thomas Harrior tak pisał w swojej książce "Krótki i prawdziwy raport o nowo odkrytej krainie Wirginii" (ang. "A Briefe and True Report of the New Found Land of Virginia") po wyprawie z sir Walterem Raleighem do Wirginii w 1584r. o zwyczaju palenia fajki na wzór Indian, którzy:

Quote-alpha.png
przez fajki z gliny wciągają dym i w ten sposób wypędzają z głowy i żołądka niepotrzebne wyziewy, otwierają wszystkie pory i przejścia ciała i przez to nie tylko ochraniają ciało od obstrukcji, ale powodują że ich organizmy są zachowane w zdrowiu i nie znają groźnych chorób, które w Anglii nam tak często dokuczają[3]
Quote-alpha.png
Kilka zapisów z księgi miejskiej Uniejowa z 1763 r. dotyczy sporu o fajkę z tytoniem. W domu jednego z mieszczan zebrało się wówczas grono znajomych z lokalnej elity. Znajdujący się w nim burmistrz Uniejowa wypalił pożyczoną od kupca ze Zdun fajkę z tytoniem. Kupiec zażądał zwrotu tytoniu, a na ofertę zapłaty za tytoń pieniędzmi zareagował lekceważąco. W efekcie poirytowany burmistrz uderzył kupca w twarz. Doszło do rękoczynów, burmistrz i kupiec odnieśli szereg ran oraz potłuczeń na ciele. Impulsywny burmistrz zastał skazany za zainicjowanie bójki na okres tygodnia pozbawienia wolności.[4]

Budowa[edytuj]

Kształt i materiały[edytuj]

Budowa fajek ewoluowała wraz ze zmianami ekonomicznymi i behawioralnymi społeczeństwa. Najstarszy, dostępny opis Angielskiej fajki pochodzi z 1573 roku. Opisuję ją William Harrison w swojej "Wielkiej Kronice Angielskiej" (ang. "The Great English Chronologie") jako przedmiot uformowany na kształt chochelki (oryg. "an Instrument formed like a ladell").[5] Zapewne początkowo fajki przypominały znacząco te przywiezione od Indian. Wspomniany kształt dużej łyżki, jest znacznie prostszy do uzyskania przy ręcznym formowaniu gliny. Prawdopodobnie dlatego, zarówno domniemane wykopaliska neolityczne jak i przytoczonej wyżej wzmianki odnoszą się do takiego kształtu.

Wraz z pojawieniem się odlewanych form, kształt fajki zmienił się znacząco i zaczął przypominać znany obecnie. Po 1580r. główka fajki stała się głębsza, ułatwiając ubijanie tytoniu, ciągle jednak była usytuowana pod kątem prostym do cybucha. Była bardzo mała, ze względu na luksusowy charakter tytoniu i miała średnicę zaledwie 6mm i otwór w cybuchu 3mm. Cała fajka mierzyła od 10 do 15cm długości a zachowane egzemplarze sugerują jej dość prymitywne i proste wykonanie.
Znajdujący je współcześnie ludzie, nadali im wiele nazw jak fajki elfów, wróżek, (ang. "elfin pipe, fairy pipe") fajki celtyckie, rzymskie (ang. "Celtic pipe, Roman pipe") czy również fajki zarazy (ang. "plague pipe") gdyż znajdowano je, w znaczących ilościach podczas wykopalisk w Londynie, w masowych grobach wykorzystywanych w czasie zarazy (rozpowszechnione było mniemanie, że palenie fajki uchroni ludzi od choroby).

Do 1640 roku rozmiar wewnętrzny główki zwiększył się jedynie do 9mm a całkowita długość nie uległa znaczącym zmianą. Po tym okresie zaczęły pojawiać się znacznie większe główki a fajki wydłużyły się do 25-35cm. Również płaska stopka zaczęła się wydłużać, być może by lepiej odizolować gorącą część od blatu na którym mogła spoczywać.[5]

Oczywiście fajki, to nie tylko glina. Mimo, iż był to pierwszy materiał jakiego używano do ich produkcji w Europie, dość szybko pojawiły się wersje drewniane, metalowe lub łączone. Na wschodzie mamy popularne lulki a na południu fajki mosiężne. Każdy z tych materiałów ma swoje wady i zalety (wytrzymałość mechaniczna, termiczna, przewodnictwo cieplne itd).

W 1723 Karol Kovács, rzemieślnik z Budy (Budapeszt), użył jako pierwszy nowego surowca do wyrobu fajki pianki morskiej (sepiolit)[6].

W okolicach XIX wieku pojawiła się moda na fajki z korzenia wrzośca (Erica arborea). Cenionego głównie za wytrzymałość termiczna (ze względu na wysoką zawartość związków krzemu), która występowała wraz z pozostałym zalety drewna jak łatwość formowania i izolację termiczną.

Konstrukcja[edytuj]

Praktycznie w każdej fajce możemy wyróżnić trzy podstawowe elementy główka, cybuch i ustnik. Jednak wraz z ich ewolucja zaczęły pojawiać się nowe elementy jak np. komora filtra oraz cała masa dodatkowych nazw, na wcześniej już obecne, ale nie wyróżniane, części. Jeśli jesteście zainteresowani opisem współczesnej fajki, zapraszam do.

Wracając do fajki historycznej.

  • Główka - jest miejscem gdzie zachodzi spalanie tytoniu. Podstawowe właściwości jakich oczekuje się od tego elementu to żaroodporność i izolacja termiczna. Pierwsze, z oczywistego powodu, wpływa na długość życia fajki. Drugie, z racji częstego trzymania główki w ręce lub odkładania zapalonej fajki na blacie, gwarantuje przyjemność lub nawet możliwość jej użytkowania. Aby nie przepalać drewnianych blatów mebli, w glinianych główkach fajek, dorabiano cienkie stopki.
  • Cybuch - jest łącznikiem główki z ustnikiem. Prócz samej potrzeby konstrukcyjnej (choć można sobie wyobrazić, mało wygodne rozwiązanie, gdzie ustnik łączy się bezpośrednio z główką), jego głównym zadaniem jest schłodzenie i osuszenie dymu fajkowego.
  • Ustnik - nazwa nie pozostawia wątpliwości. W najwcześniejszych wersjach fajek, nie wyróżniał się niczym od cybucha. Jednak ze względu na dużą porowatość gliny i dość nieprzyjemne uczycie przyklejania się, przy zetknięciu z ustami - dość szybko zaczęto go oblekać innymi materiałami jak np. lakiem.

Anegdoty[edytuj]

Quote-alpha.png
Ponoć przydarzyło się to Sir Walterowi Raleigh, znanemu jako pierwszy fajczarz Anglii, którego pokojówka w jego rezydencji nad River Dart w Devon, widząc buchający dym z fajki swojego pana, oblała go wodą sądząc, że przypadkowo się podpalił.[7]

Galeria fajek[edytuj]

  • Fajki

  • Fajki gliniane, kultura pucharów lejkowatych, 3700 - 1900 p.n.e.r. (XX-XXXVIII p.n.e. wiek)

  • Terakotowa, turecka fajka, (XV-XVI wiek)

  • Fajerka z żarem i gliniane fajki, 1616–17r. (XVII wiek)

  • Fajka gliniana i warkocz tytoniu, 1620r. (XVI wiek)

  • Fajka gliniana, brak datowania (po średniowieczna)

  • Brązowa fajka osmańska (brak dokładnego datowania), (XIV-XVII wiek)

  • Autoportret z pejzażem, 1627r. (XVII wiek)

  • "Dwóch Chłopców i Dziewczynka Grają Muzykę", 1629r. (XVII wiek)

  • Gracze w Tryktraka, ok. 1630r. (XVII wiek)

  • Warsztat malarza, fajka gliniana i puszka na tytoń, 1631r. (XVII wiek)

  • Żołnierze przy kominku, 1633r. (XVII wiek)

  • Martwa natura z fajką i fajerką, 1636r. (XVII wiek)

  • Martwa natura z fajką i fajerką, 1636r. (XVII wiek)

  • Fajki, stojak na fajki, fajerki z żarem, 1636r. (XVII wiek)

  • Marność, ok. 1640r. (XVII wiek)

  • Marność, martwa natura z bukietem i czaszką, ok. 1642r. (XVII wiek)

  • Martwa natura z przyborami palacza fajki, 1647r. (XVII wiek)

  • Fajka gliniana, ok. 1650r. (XVII wiek)

  • Autoportret z martwą naturą wanitatywną, 1651r. (XVII wiek)

  • Żołnierz oferuje kobiecie kieliszek wina, ok. 1653r.

  • Mężczyzna z fajką glinianą i warkoczem tytoniu, ok 1660r. (XVII wiek)

  • Odpoczywający żołnierze z łupami - detal, 1630-67r. (XVII wiek)

  • Rodzina Artysty, ok. 1665r. (XVII wiek)

  • Odpoczynek żołnierzy - detal, 1636-79r. (XVII wiek)

  • Autoportret z martwą natura wanitatywną, 1684r. (XVII wiek)

  • Marność, 1688r. (XVII wiek)

  • Lulki gliniane, (XVII wiek)

  • Fajki gliniane z Reszla, (XVII i XVIII wiek)

  • Gliniane fajki, (XVII i XVIII wiek)

  • Kolekcja fajek gliniany z Muzeum Hrabstwa Oxford, (od XVII do XIX wieku)

  • Fajki gliniane, duński pojemnik na tytoń, ok. 1690/1720r. (XVII/XVIII wiek)

  • Warszawa, piwnice Starego Miasta - zbiór fajek glinianych, (XVIII wiek)

  • Fajka podarunkowa z okazji wielkiej wystawy w 1851r., (XIX wiek)

  • Fajki gliniane z XVII wieku - wystawa w Elbągu.

Opakowania fajek[edytuj]

Wyrób fajek[edytuj]

Inne zdjęcia[edytuj]

  • Inne zdjęcia

  • Wytarte uzębienie XVII wiecznego palacza fajki

  • Wytarte uzębienie XVII wiecznego palacza fajki, 1660-80r. (XVII wiek)

Przypisy[edytuj]

  1. ↑ Na podstawie "Clay Pipes for Tobacco Smoking"
  2. ↑ "Tabacco Pipe", Encyklopedia Britannica XXII (1960r.), 264. Autor hasła: Nieznany
  3. ↑ "Uczeni w anegdocie: Wystarczy mi badać dla siebie", Andrzej Kajetan Wróblewski, Wiedza i Życie 8/2010, str. 65
  4. ↑ SZKUTNIK, Piotr. "BIULETYN UNIEJOWSKI". 4/2015. Retrieved 21 Grudzień 2015. 
  5. ↑ 5,0 5,1 "Clay Tobacco Pipes", Eric G. Ayto, strona 4, ISBN 0-7478-0248-3
  6. ↑ Andrzej Dziubiński. Z dziejów nałogu tytoniowego i produkcji wyrobów nikotynowych w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku. „Kwartalnik Historyczny”, s. 51, 1998. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper (pol.). [dostęp 2012-09-08]. 
  7. ↑ Historia Fajki

Patrz również[edytuj]


Źródło: „https://almanach.historyczny.org/wiki/?title=Fajka&oldid=7610”