Szabla

Szabla (ang. sabre, ros. sablja, niem. säbel, fr. savra) jest zaliczana do kategorii długiej siecznej broni białej. Wyróżnia się jednosieczną, wygiętą głownią, przeznaczoną do zadawania cięć i sztychów (kłucia).

Historia

Ślady broni siecznej o wygiętej głowni spotykane były już w starożytnej Persji, Egipcie, Asyrii, Chinach – czyli zasadniczo na obszarze Azji Środkowej. Można przypuszczać, że pierwowzory szabli powstały w Chinach, gdzie były odpowiednie warunki – wyspecjalizowani płatnerze i bogate rudy żelaza.

Szabla pojawiła się w Europie w średniowieczu, w czasie wędrówek ludów na początku V w. Jednak do powszechnego przyjęcia jej do uzbrojenia doszło stosunkowo późno (mimo przykładów jej skuteczności, np. bitwa pod Legnicą w 1241r., gdzie Tatarzy pokonali polskie rycerstwo), bo dopiero od XIV wieku na Węgrzech i Rusi Kijowskiej. W Polsce szabla przed XVI wiekiem była używana sporadycznie, częściej jako broń plebejska, niż szlachecka.

Szabla zaczęła zastępować używany w Polsce miecz dopiero od końca XVI wieku. Decydującymi czynnikami były:

• zagrożenie ze strony używających (ze znaczną skutecznością) szabli Tatarów i Turków od południowych i wschodnich granic,
• bliższe kontakty z Litwą i Rusią, gdzie szabla stanowiła już znaczący składnik uzbrojenia od XV wieku,
• kontakty polsko-węgierskie (zwłaszcza po wyborze Ludwika Andegaweńskiego na tron polski), dzięki którym do Polski dotarły duże ilości orientalnego wyposażenia zdobytego podczas wojen z Turkami,
• rozwój broni palnej, wypierający opancerzone, ciężkie, niezbyt mobilne rycerstwo walczące mieczami na rzecz lekkich, zwrotnych formacji jazdy wzorowanych na wschodnich najeźdźcach
• zmiany w europejskiej sztuce wojennej, coraz częściej angażującej oprócz rycerstwa także formacje pieszych i konnych najemników, posługujących się odmiennymi od rycerstwa typami broni. Wraz z szablą na polach bitew pojawiły się także tzw. bronie chłopskie (młot bojowy, halabarda, kosa i cep bojowy).

Osobną sprawą był coraz bardziej nasilający się wpływ kultury orientalnej na szlachecką sztukę, obyczajowość i ideologię. Na dworach szlacheckich pojawiły się wschodnie kobierce, uzbrojenie ochronne, łuki z sajdakami - i szable, często zdobyczne, tureckie lub perskie. Kult szabli jako jedynej broni godnej polskiego szlachcica stał się na tyle silny, że aż do XIX wieku szabla była uważana za symbol sarmatyzmu, tradycji i starożytnego pochodzenia szlachty polskiej.

Budowa

Spośród innych broni siecznych, szablę wyróżnia wygięta głownia, jednosieczna lub posiadająca pióro, czyli dwustronnie zaostrzony końcowy odcinek głowni, służący do zadawania pchnięć.

W konstrukcji szabli można wyróżnić następujące części: rękojeść – uchwyt szabli wykonany różnorodną techniką, np. z drewnianych, rogowych okładzin, osłaniających kabłąków zastawa – górna część głowni, sięgająca od rękojeści do ok. 1/3 długości głowni moc (miąższyna) – środkowa część głowni sztych – ostro zakończona dolna część głowni Zastawa i sztych wyodrębnione są przez tzw. próg zastawy i młotek pióra, czyli uskok głowni (spotykany w niektórych szablach polskich i węgierskich). Boczne powierzchnie głowni – płazy – mogą być gładkie, wklęsłe, z bruzdami. Płazy są często ozdabiane znakami rzemieślniczymi, puncmarkami, godłami, napisami itp.

Elementem decydującym o typie i przeznaczeniu szabli jest rękojeść. Można wyróżnić następujące typy rękojeści:

• otwarta – klasyczna z jelcem
• półotwarta – z kabłąkiem osłaniającym dłoń nie dochodzącym do głowicy rękojeści
• zamkniętą – z jedynym lub kilkoma kabłąkami tworzącymi kosz

Typologia

Szabla węgiersko-polska

Najstarszy typ szabli w Polsce, wszedł do użycia za panowania Stefana Batorego w XVI wieku (choć pojawiał się na ziemiach polskich juz od początku wieku). Charakteryzuje się otwartą rękojeścią, dużym krzyżowym jelcem i ciężką głownią o minimalnej krzywiźnie. W niektórych egzemplarzach dłoń osłaniał łańcuszek poprowadzony od jelca do podstawy rękojeści, osłoniętej tzw. kapturkiem lub głowicą. Szable te były używane wyłącznie jak broń bojowa, stąd ich prostota i brak zdobień. Szable były sporadycznie zdobione wizerunkiem króla, stąd też czasami są określane mianem batorówek.

Szabla ormiańska

Typ tych szabel pojawił się w drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII wieku. Pod wspólną nazwą można wyróżnić następujące typy:

• czeczugi - niewielki jelec w kształcie krzyża, zdobiona rękojeść otwarta zakończoną długim, charakterystycznie wygiętym pod kątem ok. 45-60 stopni kapturkiem,
• ordynki – cięższa głownia, masywny jelec, rękojeść wygięta jak w czeczugach, z mniejszą ilością zdobień. Ordynki stanowiły bojowe wyposażenie jazdy na przełomie XVII i XVIII w.
• karabele ormiańskie – bogato zdobione, o ramionach jelca prostych lub wygiętych od rękojeści, z wygięciem rękojeści krótszym, lecz bardziej prostopadłym. Jako oręż bojowy były używane sporadycznie, częściej służyły jako element paradnego stroju szlacheckiego (do XVIII w.)

Szabla husarska

Około 1630 roku pojawia się nowy typ szabel, broń ciężkiej jazdy. Szabla husarska była lekko wygięta, idealna do zadawania cięć z konia, z zamkniętą pojedynczym kabłąkiem rękojeścią. Jelec prosty z lekko rozkutym tylnym ramieniem, długimi wąsami odchodzącymi równolegle wzdłuż głowni. Do jelca przymocowany był tzw. paluch, czyli pierścień obejmujący kciuk, znacznie ułatwiający operowanie szablą i zabezpieczający dłoń przed ostrzem przeciwnika ześlizgującym się po zastawie. Typowa głowni szabli husarskiej była długa na 85 cm, z lekko zaznaczonym piórem (17 cm), szeroka na 3,5-3,7 cm. Układ konstrukcyjny szabli stawia ją w rzędzie najlepszych szabel kawaleryjskich na świecie, co zaowocowało jej bojowym wykorzystaniem aż do końca XVIII w., czyli do końca szlacheckiej Rzeczypospolitej.

Karabela

Karabela należy do najsławniejszych typów polskiej białej broni, pomimo stosunkowo późnego wejścia do powszechnego użytku - dopiero od lat 70. XVIII wieku. Pochodzenie tej szabli jest niejasne, zarówno co do jej budowy, co i nazwy. Przyjmuje się różne wersje, np. od wł. cara (drogocenna) bella (piękna) czy też nazwiska polskiego szlachcica Karabeli, który podobno pierwszy wprowadził lekką, ozdobną szablę jako uzupełnienie paradnego stroju dworskiego.

Pochodzenie karabeli wiązane jest z tureckimi szablami o końcu rękojeści stylizowanym na głowę orła lub sokoła. Do Polski te szable trafiały głównie jako broń zdobyta na spahisach i janczarach. Podobne szable spotykane były też w kręgu kultury ormiańskiej.

Karabela występowała w dwóch odmianach - jako bogato zdobiona szabla paradna oraz jako karabela bojowa, używana dopiero w czasach Jana III Sobieskiego. Różnica pomiędzy tymi dwoma podtypami sprowadzała się praktycznie do rękojeści, natomiast głownie pozostawały te same. Wraz z pojawieniem się mody na karabele reprezentacyjne, bojowe głownie dostawały ozdobne pochwy i rękojeści (często wykonywane z kamieni półszlachetnych czy kości słoniowej). W razie "potrzeby wojennej" usuwano mniej wytrzymałe, bogate okładziny, zastępując je trzonem z nacinanego hebanu, dębu czy rogu.

Rękojeść zarówno karabeli reprezentacyjnej jak i bojowej była ujmowana w taki sposób, że stanowiła jakby przedłużenie przedramienia. Ukształtowanie trzonu pozwalało na położenie kciuka na grzbiecie rękojeści, a głowica w kształcie ptasiego, zagiętego dziobu zabezpieczała przed wyślizgnięciem z ręki. Uniemożliwiały to także okładziny zwężające się w kierunku jelca - czyli odwrotnie niż w poprzednich typach szabel.

W dzisiejszych zbiorach pozostało stosunkowo dużo karabel - głównie ozdobnych. Wynika to z prostego faktu, że broń paradna nie ulegała poważniejszym zniszczeniom, a także przekazywane były z pokolenia na pokolenie jako najcenniejsze pamiątki. Często też do starsze, bojowe (i wytrzymałe) szable przerabiano na popularne i modne karabele.

Kościuszkówka

Szabla ta posiada zamkniętą rękojeść, z kabłąkiem dwukrotnie załamanym pod kątem prostym. Jelec w formie lekko wygiętej tarczki o owalnym lub prostokątnym kształcie stanowi wraz z kabłąkiem jednolitą odkuwkę stalową. Do połowy XVIII wieku kościuszkówki były wyposażane w paluch, który jednak uległ zanikowi. Rękojeść gładka, później obciągana skórą z poziomymi nacięciami.

Głownie kościuszkówek były różnego pochodzenia, stąd można spotkać egzemplarze o różnych długościach, krzywiznach i innych parametrach.

Mimo że jest to szabla charakterystyczna dla Insurekcji Kościuszkowskiej, to egzemplarze tego typu pojawiały się już znacznie wcześniej. Kościuszkówka swoją nazwę zawdzięcza jednak faktowi, że była powszechnie używana dopiero w okresie powstania. Także na wielu obrazach Tadeusz Kościuszko jest uzbrojony w ten typ szabli.

Batorówki, zygmuntówki i janówka

Szable te nie stanowią osobnych typów, jeżeli zastosuje się klasyfikację wg rękojeści. Wyróżniają się bowiem nie określonymi formami konstrukcji, lecz jedynie charakterystyczną ornamentacją głowni. Często też głownie tych szabel były przekładane do nowszych rękojeści, zatem można spotkać np. zygmuntówki w formie karabel czy kościuszkówek.

Batorówki to najstarsze szable zdobione wizerunkami króla Polski - Stefana Batorego. Nie oznacza to jednak że szable te należały do samego króla. Przypuszcza się, że zdobione w ten sposób szable były podarunkami dla osób zasłużonych dla państwa i że właśnie one zapoczątkowały zwyczaj umieszczania wizerunków królów na głowniach.

Zygmuntówka jest szablą wywodzącą swoją nazwę od osoby Zygmunta III Wazy. Szable te mają wytrawiony i nabijany złotem portret monarchy i zwykle łaciński napis - monogram, imię króla lub pamiątkową sentencję.

Janówka powstały w czasach panowania Jana III Sobieskiego (1674-1696) jako hołd złożony jego militarnym sukcesom. Były chętnie używane zwłaszcza po wiktorii wiedeńskiej, a nawet po śmierci monarchy, dowodząc wielkiego szacunku dla jego pamięci. Janówki ze swoją bogatą ornamentyką, zdobieniami w orientalnym stylu były pięknymi szablami, pełniącymi funkcję pamiątek narodowych i militarnych. Niestety, do dzisiejszych czasów zachowało się ich niewiele (w porównaniu np. z batorówkami).

Inne

Ostatnią grupą szabel z charakterystycznymi zdobieniami głowni są szable pamiątkowe Konstytucji 3 Maja. Liczne napisy okolicznościowe na klingach, ornamenty roślinne, portrety Stanisława Poniatowskiego, symbole korony i berła były umieszczane na obu stronach głowni techniką trawienia lub rytowania.

Szable te mają szczególne znaczenie, ponieważ powstawały w przełomowym dla Polski momencie. Szabla zaczęła wówczas zatracać funkcję określającą przynależność stanową (najpierw plebejską, później szlachecką) na rzecz przynależności narodowej. W zbliżających się czasach upadku Państwa Polskiego i powstań szable znów stały się orężem bojowym.

Bibliografia

• Polska Wikipedia
• "Broń w dawnej Polsce", Zdzisław Żygulski Jun