Gdaniska
Gdaniska - wieże ustępowe w zakonie krzyżackim
Rodzaje toalet w państwie krzyżackim[edytuj]
- wykusze latrynowe (Aborterker), nadwieszane na zewnętrznych ścianach budynków, np. Olsztyn, brama miejska w Nowym Mieście Lubawskim)
- toalety umieszczane w grubości murów, np. pałac wielkich mistrzów w Malborku
- pisuary w górnych kondygnacjach wieży głównej, np. Człuchów
- ubikacje w kondygnacjach wież, gdzie nieczystości odprowadzane były szybami wewnątzr murów do podziemnych cystern, np. Brodnica, Świecie
- wieże ustępowe czyli gdaniska
Nazwa[edytuj]
W średniowieczu i wczesnych czasach nowożytnych toalety określano mianami: locus nature, necessarius, turris pro cloaca, cloaca, sedretum, priveta, gehemlich Gemach. Nazwa Herren Danzke pojawiła się w odniesieniu do większego gdaniska w Kwidzynie w 1393 roku. Z niemieckich określeń danzker, danziger i dansker powstała polska nazwa gdanisko. W innych europejskich językach brak jest odpowiednika (w jęz. angielskim istnieje jedynie latine tower). Pochodzenie nazwy jest sprawą dyskusyjną. Niektórzy wywodzą ją od miasta Gdańsk czyli wieży skierowanej ku Gdańskowi. Etymologia nazwy Gdańsk wywodzi się z prasłowiańskich słów: gd oznaczającego mokry, zarośnięty i gdanie: rozlewisko, mokradło. Inni w oparciu o inną nazwę (wieża duńska) twierdzą, że nazwa gdanisko oznacza wieże ukierunkowaną na Danię. Mówi się też, iż nazwa mogła powstać od budowniczego, który wzniósł gdanisko w Kwidzynie (był on pochodzenia gdańskiego) lub wynikać z faktu, że podobno więziono tam gdańszczan. Istnieje też wytłumaczenie lingwistyczne sugerujące pochodzenie od czasownika dannkehren czyli usuwać na zewnątrz
Geneza[edytuj]
Architekci zakonni wzorowali się zapewne na rozwiązaniach zachodnich. Francuzkie i niemieckie klasztory i garnizony sytuowały wychodki w dobudowanych do murów pomieszczeniach lub basztach położonych poza ich obrębem. Olbrzymie znaczenie miała też zapewne obecność na terenie Prus i Czechów, którzy przybyli tu by walczyć z pogańskim plemieniem Sambów. Czeskie wzorce sugerowały umieszczać toalety na zewnątrz murów i prawdopodobnie z nich w olbrzymiej mierze korzystali Krzyżacy. Ciekawym humorystycznym wyjaśnieniem powstania gdaniska w Kwidzynie jest XVII-wieczny przekaz Hartknocha i Ogiera. Tamtejszy kanonik prowadzący niemoralne życie, zganiony przez biskupa przysiągł "załatwiać się na miłość". Zgodnie z przyrzeczeniem zbudował on ustęp nad rzeką Liebe (miłość), a swój niecny proceder uprawiał dalej.
Funkcje[edytuj]
Wbrew Steinbrechtowi wielu badaczy jest skłonnych przyznać gdaniskom wiele więcej funkcji niż tylko sanitarną. W Malborku np. wraz z Wieżą Kleszą gdanisko oflankowywało wszystkie skrzydła zamku (rolę tą wykorzystano podczas wojny 13-letniej). Opis z kroniki Wiganda mówi, że gdanisko zamku Pisz, posłużyło jego załodze za bastion ostatniej obrony podczas najazdu wojsk księcia Witolda. Kwidzyńskie mniejsze gdanisko pełniło funkcje wieży studziennej. Po upadku państwa krzyżackiego funkcje diametralnie się zmieniły i tak w Toruniu np pełniło ono rolę magazynu a w Malborku arsenału, a następnie mieszkania.
Usytuowanie[edytuj]
Z założenia wieże ustępowe sytuowano w pobliżu wód, usuwających nieczystości. W Malborku czy Tapiawie była to fosa, W Toruniu i Kwidzynie strumyki, Ostródzie czy Brodnicy rzeki, Człuchowie i Przezmarku jeziora, a w Lochstedt zalew. Gdaniska znajdowały się generalnie po stronie przeciwnej w stosunku do kaplic i kościołów. Miało to znaczenie symboliczne. Miejsca święte znajdowały się na przeciwnym biegunie do miejsc o prozaicznej funkcji. W wyniku stosowania powyższej reguł gdaniska znajdowały się po stronie zachodniej, gdyż miejsca modlitw zwracane były w kierunku ziemi świętej (wschód). Toalety w gdaniskach znajdowały się zwykle na wysokości głównego piętra zamkowego, nieopodal sypialni, co gwarantowało komfort korzystania i szybki dostęp.
Pozostałości[edytuj]
Adam Chęc znalazł zapiski o 34 zamkach z gdaniskami, lecz zapewne jest to liczba niepełna. Z powyższych w oryginale lub jako rekonstrukcje zachowały się tylko trzy. W Malborku, Toruniu i Kwidzynie. Większość została zniszczona podczas powstań na początku wojny trzynastoletniej. Gdaniska w Grudziądzu i Świeciu runął podczas wezbrań Wisły. Dansker w Królewcu został rozebrany w 1631 roku. Późniejsze wojny dopełniły dzieła (Radzyń Chełmiński - wojna szwedzka, Lochstedt - II wojna światowa)
Bibliografia:
- na podstawie wykładów Adama Chęcia (muzeum zamkowe, Malbork)
