Pergamin

Pergamin to rodzaj cienkiej, wyprawionej skóry nie poddanej procesowi garbowania. Zależnie od sposobu przygotowania, mógł być lekko lub mocno przeźroczysty i najczęściej wykorzystywany był do sporządzania pism oraz ksiąg, choć również znalazł zastosowanie w tzw. latarenkach lub jako osłona okien.

Historia

Zależnie od regionu świata był on jednym z pierwszych elastycznych materiałów piśmienniczych, lub koegzystował i zastąpił papirus. Po czym został wyparty przez znacznie tańszy, w masowej produkcji, papier.

Najstarsze zachowane zabytki piśmiennicze na skórze zwierzęcej pochodzą z XX wieki p.n.e., jednak najstarsze znane dziś wyroby o cechach pergaminu (odnalezione w Mezopotamii, w Dura Europos) datowane są na III-II wiek p.n.e.

Rozwój materiałów pisarskich został najprawdopodobniej wymuszony rywalizacją pomiędzy dwiema ówczesnymi największymi bibliotekami – aleksandryjską i pergamońską. Za Pliniuszem Starszym podaje się, że nazwa pergamin pochodzi od miasta Pergamon w Azji Mniejszej, którego król Eumenes II (195-158pne) p.n.e. został zmuszony do szukania nowego materiału po zakazie wywozu papirusu z Egiptu wydanym przez Ptolemeusza. Najprawdopodobniej właśnie w Pergamonie udoskonalono wtedy znacznie metody produkcji pergaminu, przez co stał się on jego ważnym ośrodkiem produkcji. Informacje Pliniusza nie są jednak potwierdzone, a Pergamon był wtedy najważniejszym ośrodkiem kultury helleńskiej, stąd może rozpowszechnienie przez Pergamon tego nowego podłoża.

Rozpowszechniony wcześniej papirus został skutecznie wyparty przez pergamin dopiero w Vu n.e., chociaż oba materiały były jeszcze dość długo używane równolegle (np. kancelaria kurii papieskiej używała papirusu jeszcze w Xu). Również wypieranie pergaminu przez papier było rozciągnięte w czasie. Papier, wynaleziony ok. 2000 lat temu w Chinach, produkowany był na Bliskim Wschodzie od VIII w. W Europie był stosowany od XI wieku, jednak pierwsza europejska papiernia (jeszcze arabska) powstała dopiero na początku XIIu. Pergamin bardzo wolno tracił na znaczeniu, a jednym z tego powodów był fakt, iż do Europy papier trafił właśnie od Arabów i stąd uważany był za wynalazek pogański. Zasadnicze wyparcie pergaminu przez papier nastąpiło w ciągu wieku XIV. Pergamin jednak znajdował nadal szereg zastosowań – do XVI w. utrzymał się w rękopisach i drukach iluminowanych, a do XVII używano go także do sporządzania ważnych dokumentów. W początkach ery druku w Europie, w XV i XVI wieku, oba podłoża drukowe były stosowane równolegle. Pergamin (znacznie droższy od papieru) był stosowany do wydawnictw o lepszej jakości lub z zamiarem dłuższego lub częstszego ich użytkowania, oraz w wyrobach o charakterze luksusowym. Np. 42-wierszowa biblia Gutenberga została odbita na pergaminie w 35 egzemplarzach, a na papierze w 165 egz. Nierzadko wytwarzano również wydawnictwa o mieszanym składzie – papierowe z pergaminowymi wkładkami (co przypomina dzisiejsze wyroby z papieru offsetowego z wkładkami z papieru kredowego).

W Polsce produkcję pergaminu zaczęto późno, bo dopiero w XIVu, jednak najstarszy polski druk pergaminowy pochodzi już z 1509 r. (Missale Vratislaviense wydrukowany z Krakowie u J. Hallera).

Produkcję pergaminu w Europie dzieli się na dwa obszary. Wcześniej produkowany był w krajach południowych (Włochy, Hiszpania, płd. Francja). Był on cienki, ale dokładnie wyprawiony tylko z jednej strony – odwrotnej niż sierść, i tylko z jednej strony pozwalał na zapisywanie go, co było nawykiem przejętym z możliwości pokrywania papirusu. Umownie nazywa się go "pergaminem włoskim". Późniejszy jest tzw. "pergamin niemiecki" (znany m.in. także z płn. Francji, Węgier, a także Polski), grubszy, za to przygotowany do zapisywania jednakowo na obu powierzchniach.

Ponadto szczególną postacią pergaminu był welin – bardzo cienki i miękki, wyrabiany ze skór płodów jagnięcych lub świeżo urodzonych jagniąt. Stosowano go do niewielkich, za to wielokartkowych wyrobów, szczególnie tych przeznaczonych do używania w czasie podróży, jak modlitewniki czy Biblie niewielkich rozmiarów (na jego podobieństwo wynaleziono później papier welinowy).

Patrz również

• hasło pergamin w wikipedia.org - artykuł w obecnej formie w dużej mierze pochodzi z Wikipedii.