Herbata

Herbata jest zarówno nazwą rośliny (Herbata chińska) jak i naparu z niej sporządzanego. Po więcej informacji technicznych i rodzajowych odsyłam do hasła herbata w Wikipedii, tutaj skupimy się na jej historii i zastosowaniach.

Pochodzenie i historia

Wiadomo, że już od bardzo dawna napój ten znany jest w Chinach. Pierwsze pisemne wzmianki o tej roślinie pochodzą dopiero z III wieku p.n.e. i przez długie lata był traktowany jako lek i środek wzmacniający, który wytwarzany był z liści dzikiego drzewa herbacianego. Dopiero w III wieku rolnicy zaczęli sadzić krzaki herbaciane i z czasem rozwinęło suszenie liści i przetwórstwo. Pierwsze obszerniejsze zapiski o jej stosowaniu pojawiają się dopiero w "Świętej księdze herbaty" z VIII wieku, napisanej przez chińskiego poetę Lu Yu, choć zapewne już dużo wcześniej Chińczycy znali jej właściwości. Sama księga zawiera opis krzewu herbacianego, narzędzi do zbioru i selekcji liści, przyborów do ceremonii przyrządzania i picia herbaty. Zawierała również spis plantacji i wielbicieli tego napoju Herbata jako napój, nie tylko leczniczy, zyskała sobie popularność za czasów Dynastia Tang - czyli po VI wieku. Przygotowanie i podawanie herbaty przekształciło się w złożony ceremoniał, natomiast uprawa i przetwórstwo liści herbacianych podlegało ścisłej kontroli i surowym regułom.

Wzmianki historyczne sugerują późniejszą ekspansję herbaty do Mongolii, Tybetu i Japonii. Najprawdopodobniej krzewy herbaciane rosły również oryginalnie w Indiach, gdyż występują one w legendach i brak jest przekazów o ich imporcie.

Herbata pojawiła się w Mongolii pod koniec V wieku jednak upowszechniła się dopiero w XII wieku. Pierwsze wzmianki o jej występowaniu w Tybecie pochodzą 620 roku (VII w), gdzie bardzo szybko stała się podstawowym napojem obok kumysu. Do Japonii dotarła po 803 roku (IX wiek) za sprawą mnicha Dengyo Daishi, który to w latach 803 - 805 studiował w Chinach i wracając do kraju zabrał ze sobą nasiona krzewu herbacianego. Cesarz Saga tak zachwycił się przygotowanym napojem, że rozkazał uprawiać herbatę w kilku prowincjach. Jednak na dobre w Japonii herbata pojawiła się dopiero ok. XII wieku, kiedy to po okresie napiętych stosunków między Japonią a Chinami i okresie niełaski w jakim znalazła się herbata (uważana za chiński wynalazek), nasiona tej rośliny wróciły za sprawą japońskiego mnicha Eisai, na dwór cesarski.

Europa

Po raz pierwszy z herbatą zetknęli się, w pierwszej połowie XVI wieku, Rosjanie, w czasie podboju Syberii i kontaktów dyplomatycznych z Chinami. Pierwsze w Zachodniej Europie informacje o herbacie pochodzą z końca XVI wieku (Marco Polo o niej nie wspomina). Podał je jezuita J.P. Maffei (1589) w dziele 'Historia Indii'. Po nim o herbacie pisali Mikołaj Trigault (1615) i Alvaro Samedo (1643).

Po nich, znacznie większy zakres informacji podał polski misjonarz, podróżnik i przyrodnik Michał Boym, zauważając dwa rodzaje herbaty: zieloną i żółtą (tzw. kwiatową), oraz że liście suszy się również na ogniu, nie tylko na słońcu. W rękopisie "Rerum Sinensium Compendiosa Descriptio", napisanym przed rokiem 1656 (XVII w.), opisał herbatę w sposób następujący:

"Krzew, z którego liści przygotowany jest słynny w całych Chinach napój, nazywany jest Cia. Zbierają liście na wzgórzach, suszą je na małym ogniu na żelaznych siatkach i zalewają wrzącą wodą, przez co jest zielony lub żółty. Zwykle rozkoszują się pijąc go w stanie gorzkim. Dodając do niego słodyczy, często częstują nim gości. Japończycy mieszają proszek z liści z wodą i piją. Jednostka wagi najlepszej herbaty kosztuje często bardzo drogo. Orzeźwia przy upałach, zapobiega tworzeniu się kamieni i senności".

Liście herbaty, tak naprawdę, na stary kontynent przywieźli na swoich statkach Holendrzy na początku XVII wieku i rozprowadzali je dalej do Włoch, Francji, Niemiec i Portugalii. Do Anglii herbata trafia w 1658 roku za sprawą Thomasa Garraway'a, kupca i właściciela sklepu w Londynie, ale dopiero, gdy król Karol II ożenił się z portugalską księżniczką Katarzyną Braganzą, która była miłośniczką herbaty i przywiozła skrzynię chińskiej herbaty w posagu, napój ten zadomowił się na dobre na dworze królewskim. Ze względu na swoją wysoką cenę był jednak napojem ludzi z wyższych sfer. W przeciwieństwie do Holandii, gdzie używana była we wszystkich klasach społecznych. We Francji i Niemczech w tych czasach herbata przegrała z kawą. Na początku XVII wieku (w 1618r.) herbata pojawiła się w Rosji jako dar cesarza Chin dla cara Michała I Romanowa, a w 1698 roku rozpoczął się regularny handel między tymi państwami. Wtedy też ruszyły w drogę karawany. 200 - 300 wielbłądów wiozło do Chin futra, by w drodze powrotnej zabierać skrzynie zawierające duże ilości drogocennych liści. Transport zajmował ok. 16 do 18 miesięcy, herbata ta była więc bardzo droga, stąd stanowiła napój arystokracji. Dopiero otwarcie kolei transsyberyjskiej w 1903 roku zakończyło zajmujący dużo czasu sposób transportu.

Polska

Prócz wspomnianego wyżej dzieła przyrodnika Michał Boyma, kolejne wzmianki o herbacie pojawiają się w liście króla Jana II Kazimierza do żony Ludwiki Marii (XVII wiek). Początkowo była traktowana jako ziele lecznicze i zwyczaj picia herbaty rozpowszechnił się dopiero w drugiej połowie XVIII wieku, pomogły w tym również dobre stosunki handlowe pomiędzy Polską i Anglią. Ze względu na wysoką cenę napój ten pity był jedynie na dworze królewskim, dworach magnackich oraz bogatej szlachty i mieszczan. W XIX wieku nastąpiło dalsze upowszechnienie dzięki samowarom sprowadzanym przez wojska rosyjskie.

Wytwarzanie

W czasach dynastii Tang młode liście herbaciane były po zerwaniu poddawane działaniu pary, potem rozdrabniane i wreszcie ucierane na papkę z sokiem śliwkowym, który służył za naturalny klej niezbędny do ścisłego połączenia drobnych cząsteczek. Papkę umieszczano w formach, ściskano i prasowano w kostki, a następnie pieczono czy też wypalano, aż wyschły.

Ażeby zrobić filiżankę herbaty, kostkę rozgrzewano w ogniu do momentu, aż przekształciła się w miał, który gotowano w wodzie. W niektórych regionach Chin dodawano do niej soli, co zostawiało gorzkawy smak w ustach po jej wypiciu. Najpopularniejszym jednak dodatkiem była słodka cebula, imbir, skórka pomarańczowa, goździki i mięta pieprzowa - wrzucane do wody przed gotowaniem jej z herbatą, albo też potem.

W okresie późniejszym, za panowania dynastii Song (X-XIII wiek), prasowaną kostkę herbacianą ścierano na bardzo drobny proszek i wrzucano roztrzepując do gotującej wody, w efekcie czego uzyskiwano pienisty płyn. Stosowano subtelniejsze zaprawy zapachowe i smakowe, takie jak esencje i olejki z kwiatów jaśminu, lotosu i chryzantemy.

Do czasów przejęcia panowania przez dynastię Ming (XIV-[XVII]] wiek) w Chinach produkowano wyłącznie zieloną herbatę. Herbaty z epoki Ming przechowywano w postaci luźnych liści, poddawanych obróbce termicznej i suszonych. Traciły one prędko swój aromat i smak.

Za panowania dynastii Ming producenci herbaty zakonserwowali liście poddając je fermentacji na wolnym powietrzu do momentu, gdy zaczną zmieniać kolor na rdzawobrązowy, a następnie zatrzymując naturalny proces rozkładu metodą opalania czy opiekania.

Legendy

Jak głosi legenda wszystko zaczęło się pewnego pięknego dnia w 2737 roku p.n.e. w Chinach. Tego dnia cesarz chiński - Szen Nung , zielarz i uczony, który ze względów higienicznych pił przegotowaną wodę, wypoczywał pod drzewem dzikiej herbaty, wiał lekki wiatr , jego podmuch spowodował, że kilka listków wpadło do dzbana z wodą. Oczywiście cesarz zapatrzony w piękno natury nie zauważył tego, dopiero pijąc swój napój poznał smak, który go oczarował.

Inna opowieść przypisuje początek herbacie mnichowi o imieniu Bodhidharma , który postanowił przez 7 lat medytować nie mrużąc oka. Gdy do końca kontemplacji został mu jeden dzień powieki zaczęły mu się zamykać , zerwał więc kilka liści z drzewa, pod którym się znajdował i zaczął rzuć. Od razu opuściło go zmęczenie .Tak wyglądał początek herbaty w Indiach.

Japończycy mają inne, swoje zakończenie historii tego mnicha. Zmęczenie, które go opanowało przypisał powiekom, wyrwał je więc i rzucił na ziemię. W tym miejscu natychmiast wyrósł krzew herbaty, zerwał kilka listków i zaczął rzuć. Jak się można domyślić zmęczenie mu przeszło. To są tylko legendy, które w piękny sposób opisują odkrycie herbaty.