Rapier

Rapier jest białą bronią o długiej, prostej i obosiecznej klindze. Jego początki sięgają wczesnego renesansu kiedy to zrodziła się potrzeba dla broni noszonej "na co dzień" przez mieszczan. Wbrew obiegowym opinią jest on stosunkowo ciężką i powolną bronią (jego waga porównywalna jest do późnych mieczów jednoręcznych). Mimo, iż początkowo na równi służył do cięć i sztychów w drodze ewolucji jego znaczenia jako broni siecznej zanikło.

Za rapier należy uznać każdą jednoręczną, broń białą posiadająca podkrzyże /ricasso/ wraz z wolnym do niego dostępem od strony kosza, pełną oślą podkowę /pas d'ane/ oraz głownię przeznaczoną głównie do pchnięć.
Definicja ta jest oparta na kryterium funkcjonalności, a nie jak sugeruje np. Zdzisław Żygulski (powołując się na Herberta Seitzem) na wyglądzie broni (co powoduje wiele zamieszania w klasyfikacji oręża).

Historia

Wraz z końcem średniowiecza pojawiła się potrzeba wynalezienia broni codziennej, noszonej przez mieszczan, będącej częścią garderoby. Głównym powodem była "moda" na pojedynki, które najczęściej odbywały się na miejscu i bez wcześniejszego przygotowania. Kolejna sprawą była możliwość zadawania pchnięć, co pozwalało na dokładne punktowanie słabych miejsc w opancerzeniu oraz walkę w małych pomieszczeniach (choć problem mogło stanowić samo wyciągnięcie broni).
Na podstawie badań broni wiemy, że głownia rapiera miała długość około metra (zazwyczaj odrobinę więcej) a cała broń ważyła około 1,2KG (oczywiście waga ta wahała się od większej na początku ery rapiera, do mniejszej u jej schyłku).
W czasach świetności rapiera (od około 1500r do 1680r) można wyróżnić trzy podstawowe okresy. W pierwszym był on cięższy i technika walki równoważyła cięcia i zadawanie pchnięć. Była to głównie pierwsza połowa XVIw. Kolejnym okresem były czasy Capo Ferro (koniec XVIw). Walka rapierem polegała głównie na zadawaniu pchnięć, choć możliwość cięć pozostała. Broń stała się bardziej kunsztowna, zdobna - jest to okres z którego wywodzi się ówczesny wizerunek rapiera. Zmieniło się również podejście do szermierki gdzie stanowiła bardziej element obronny, sposób na pozyskanie czasu, niż przygotowania do ataku. Ostatnim jest okres, zwany również przejściowym (lata 1650-1680), ze względu na zmianę technik tempa szermierczego z pojedynczego na podwójne (z czasem szybsze riposty wymusiły zmniejszenie sie broni - zarówno jeśli chodzi o wagę jak i długość - w wyniku czego powstały szpady).
Rapier jako jedna z niewielu broni posiada swoich mistrzów i szkoły w naszych czasach (głównie Hiszpania i Włochy).

Budowa

Rapier składa się zasadniczo z dwóch teoretycznych części - głowni i oprawy. Na oprawę składają się kosz, rękojeść i głowica. Głownia wykonana jest z jednego kawałka metalu. Wyróżnia się na niej szereg części: tang, czyli trzpień, przechodzący przez rękojeść, do niego przykręcona jest głowica. Na poziomie jelców trzpień przechodzi w ricasso - tępą część, za którą ujmuje się palcami. Za pas d'ane zaczyna się właściwa głownia, dzieląca się na cześć forte, bliżej rękojeści - jest to część silna, przeznaczona do obrony i zbić - oraz na część foible - słabą, służącą do ataku.

Głownia

Głownia rapiera mieści się w przedziałach: długość od 90 do 130 cm, szerokość u nasady od 4 (tylko w przypadkach, kiedy szeroka u nasady głownia raptownie zwęża się ku sztychowi) do 1,5 cm. Przekrój głowni bywa romboidalny, soczewkowy, lub rzadziej płaski. Czasem występuje żebro, usztywniające głownię, prostopadłe do osi przekroju głowni - klingi z żebrem nie nadają się raczej do cięcia.
Najczęściej spotyka się rapiery z głownią długości około metra, o przekroju soczewkowym lub romboidalnym. Można przypuszczać, że jest to forma głowni najbardziej optymalna i wystarczająco długa do wykonania skutecznego pchnięcia. Jest ona jednocześnie na tyle krótka aby umożliwiać szybki powrót i ogólnie łatwe władanie bronią. Nie bez znaczenia pozostaje dodatkowo możliwość wykonania cięcia.
Długie (liczące 110-130cm) wyposażone najczęściej w żebro rapiery włoskie, służyły przede wszystkim do pchnięcia oraz do scramaccioni (szybkiego cięcia na twarz), zadawanego specjalnie ku temu ukształtowanym liściasto rozszerzonym sztychem. Bardzo często głownia jest ażurowa - w strudzinach znajdują się okna, które czynią głownię lżejszą, a ponadto przydają jej niewątpliwej elegancji. Dłuższe niż metr bywały głownie tzw. rapierów saksońskich, których klasyfikacja jako rapiery jest problematyczna - jako ciężka broń kawaleryjska bliższe są raczej koncerzom.

Kosz

Na kosz składa się:

• rękojeść - najczęściej drewniana, zwężająca się ku końcom. Czasem pokryta plecionką drucianą, karbowana, emaliowana lub obciągnięta skórą.
• głowica - przykręcona do trzpienia, ma znaczenie konstrukcyjne (przez odkręcenie głowicy można rapier rozłożyć), oraz wyważa broń. Często spotykane zakończenia głowicy, w kształcie niewielkich bolców, mają one za zadanie zwiększyć obrażenia przy ciosie głowicą.
• jelec - prostopadły do głowni i rękojeści pręt, czasem wygięty esowato. Często zdobiony, czasem ograniczony do jednego, dolnego ramienia.
• kabłąk - chroni dłoń trzymającą rękojeść - w niektórych rapierach nie występuje.
• ośla podkowa - chroni przełożone przez jelce palce, lub palec - są to dwa wygięte pręty, obejmujące ricasso.
• podkrzyże - tępa i nie profilowana część głowni na której spoczywa palec wskazujący - ułatwia operowanie bronią.
• obłęki - Ośla podkowa, jelce i kabłąk są najczęściej połączone skomplikowanym systemem obłęków, mających za zadanie chronić dłoń - czasem obłęki uzupełniane są o tarczki, lub wręcz zastępowane miseczką rapiera cup-hilt.

Kosz rapiera - terminologia angielska

Na rycinie z boku znajduje się angielska terminologia części kosza. Może być on przydatne, ze względu na ogromną ilość materiałów dotyczących szermierki w języku angielskim. Warte zauważenia jest również to, że angielska terminologia jest o wiele bardziej dokładną od polskiej.

Można zasadniczo wyróżnić cztery typy koszy: prosty, obłękowy, z tarczkami i dzwonowy.

• Kosz "prosty" to najwcześniejsza forma kosza - składa się z jelca, oślej podkowy, jednego, ewentualnie dwóch poziomych obłęków, oraz (choć nie zawsze) kabłąka. W takie rękojeści często oprawiano głownie mieczowe, lub pośrednie między głowniami rapierowymi a mieczowymi. Podobny rapier, z tym że wyposażony w kabłąk, nosi przy pasie szuler na obrazie Caravaggia "Powołanie św. Mateusza"

• Kosz obłękowy to najczęściej spotykana forma, można powiedzieć - klasyczna. Jest to również klasa najszersza - obejmuje szereg typów rapierów, których kosze oprócz jelca, pas d'ane i kabłąka posiadają jeszcze szereg różnych obłęków. Nie istnieje polskie nazewnictwo rozróżniające poszczególne obłęki w sposób jednoznaczny, dlatego wygodne jest stosowanie słownictwa angielskiego w tym wypadku.

• Wariacją rapiera obłękowego jest kosz z tarczkami (ang. pappenheimer) - znowu, klasyfikacja tutaj nie jest ostra. Tarczki mogą przyjmować formę szczątkową, proszącą się o zaklasyfikowanie do rapierów obłękowych, mogą też być tak duże, że rapier w zasadzie przypomina rapier dzwonowy. Charakterystyczna jest perforacja tarczek - być może w celu zmniejszenia wagi - lub (co bardziej prawdopodobne) ważniejsza jest tutaj funkcja dekoracyjna. Pappenheimery były chyba jedynymi z rapierów, które używane były na wojnie - często do takiego kosza oprawiano ciężkie głownie, pośrednie miedzy głowniami rapiera a miecza. Z pappenheimerem w ręku zginął pod Lutzen Gustaw Adolf. Nie jest to jednakże zasadą - czasem podobnie oprawiano głownie wręcz filigranowe, lub wyposażano lekkie rapiery obłękowe w niewielkie tarczki.

• Chronologicznie ostatnim typem kosza jest kosz dzwonowy. Taka forma rapiera została wprowadzona w Hiszpanii lub we Włoszech, w pierwszej połowie XVIIwieku. Najpowszechniejsza stała się w Hiszpanii, gdzie rapierów dzwonowych używano bardzo długo, aż do początków XVIII wieku (podczas gdy wszędzie indziej rapier dawno już wyparty był przez szpadę). Nieco zdegenerowane formy rapiera dzwonowego przetrwały w Ameryce Łacińskiej aż do wieku XIX. Nieodłącznym towarzyszem rapiera dzwonowego jest lewak hiszpański. Jak żaden inny kosz, kosz dzwonowy ma formę raczej jednostajną i łatwą do wyróżnienia spośród innych rapierów (chociaż i tutaj występują formy przejściowe, acz są one bardzo rzadkie). Najczęściej łączony był z jednym typem głowni - długiej, najczęściej z żebrem, wyłącznie do pchnięcia. Występuje on w kilku wariacjach - z kabłąkiem, bez kabłąka, z kabłąkiem "wyciągniętym" z kosza, z jelcami, i bardzo rzadko, bez jelców. Głowica, oprócz form powszechnie spotykanych w innych rapierach, przyjmuje czasem formę dla rapiera dzwonowego swoistą - spłaszczonej, grzybkowatej kuli.

Bibliografia

• Za zgodą autora fragmenty i opracowanie z StudioManufaktura
• Za zgodą autora fragmenty z diGrasse's Rapier Fencing Manual
• Sword Forum International

Patrz dalej

• Opracowanie tematu rapiera przez ARMA (ang.)