Tekst źródłowy strony Fajka

[[Plik:Fajka_gliniana.jpeg|thumb|right|250px|Gliniane fajki ([[XVII]] i [[XVIII]] wiek)]]

Najwcześniejsze wzmianki w źródłach Europejskich, dotyczących palenia [[Fajka|fajki]] (w tym wypadku glinianej),  pochodzą z Anglii z  [[wikipedia:pl:Bristol|Bristolu]], z 1556 roku. Już w latach 80 [[XVI]] w. rozpoczęto ich produkcję, na wzór fajek palonych przez rdzennych mieszkańców nowo odkrytej Ameryki. Wszystkie ówczesne manufaktury były skoncentrowane w okolicach Londynu.

Należy wspomnieć w tym miejscu, iż rozwój palenia [[Fajka|fajki]] w Afryce i Azji rozwinął się w zupełnie innym kierunku i popularność zdobyła tam [[Szisza|fajka wodna]] - czyli [[Szisza|szisza]]. Nie znaczy to jednak, że [[Fajka|fajki]] w tradycyjnym rozumieniu tam nie występowały, jednak ze względu na inne tradycje palenia i inne rośliny - ewoluowała w inny sposób.

W 1604r. [[wikipedia:pl:Jakub_I_Stuart|Jakub I Stuart]] wypowiadał się przeciwko paleniu, włącznie z jego niekorzystnym wpływem na zdrowie.
Jednak pomimo tego i wysokich cen [[Tytoń|tytoniu]], popularność [[Fajka|fajek]] rosła. W latach 1624 do 1638 [[wikipedia:pl:Londyn|Londyn]] posiadał monopol na import [[Tytoń|tytoniu]]. A do 1640 r. miał wyłączność na dostęp do odpowiedniej, głównie pozbawionej żelaza, gliny używanej przy produkcji fajek<ref>Na podstawie [http://www.kalendar.demon.co.uk/otherpipes.htm "Clay Pipes for Tobacco Smoking"]</ref>.

Co prawda istnieją [[:Plik:Almanach-Fajka_z_neolitu.png|archeologiczne opracowania]], umiejscawiające [[Fajka|fajki]] dużo wcześniej na terenach [[wikipedia:pl:Europa|Europy]], jednak są one nieliczne i często bardzo dyskusyjne. 

== Materiały źródłowe ==
[[Plik:Pipe_pipepage.jpeg|thumb|right|250px|Szacowanie wieku fajek na podstawie kształtu główki (1630-1670)]]
"[[wikipedia:Ralph_Lane|Ralph Lane]], pierwszy gubernator Virginii (obecnie [[wikipedia:Roanoke_Island|Wyspa Roanoke]]), który w 1586 roku przywiózł Indiańską fajkę [[wikipedia:pl:Walter_Raleigh|sir. Walterowi Raleight]] i nauczył dworzan jak jej używać."<ref>"Tabacco Pipe", Encyklopedia Britannica XXII (1960r.), 264. Autor hasła: Nieznany</ref>

[[wikipedia:pl:Thomas_Harriot|Thomas Harrior]] tak pisał w swojej książce "Krótki i prawdziwy raport o nowo odkrytej krainie Wirginii" (ang. "A Briefe and True Report of the New Found Land of Virginia") po wyprawie z sir [[wikipedia:pl:Walter Raleigh|Walterem Raleighem]] do [[wikipedia:pl:Wirginia|Wirginii]] w 1584r. o zwyczaju palenia [[Fajka|fajki]] na wzór Indian, którzy:
{{cytat|przez fajki z gliny wciągają dym i w ten sposób wypędzają z głowy i żołądka niepotrzebne wyziewy, otwierają wszystkie pory i przejścia ciała i przez to nie tylko ochraniają ciało od obstrukcji, ale powodują że ich organizmy są zachowane w zdrowiu i nie znają groźnych chorób, które w Anglii nam tak często dokuczają<ref>"Uczeni w anegdocie: Wystarczy mi badać dla siebie", Andrzej Kajetan Wróblewski, Wiedza i Życie 8/2010, str. 65</ref>}}

{{Cytat|Kilka zapisów z księgi miejskiej Uniejowa z 1763 r. dotyczy sporu o [[Fajka|fajkę]] z [[Tytoń|tytoniem]]. W domu jednego z mieszczan zebrało się wówczas grono znajomych z lokalnej elity. Znajdujący się w nim burmistrz Uniejowa wypalił pożyczoną od kupca ze Zdun fajkę z tytoniem. Kupiec zażądał zwrotu [[Tytoń|tytoniu]], a na ofertę zapłaty za tytoń pieniędzmi zareagował lekceważąco. W efekcie poirytowany burmistrz uderzył kupca w twarz. Doszło do rękoczynów, burmistrz i kupiec  odnieśli szereg ran oraz potłuczeń na ciele. Impulsywny burmistrz zastał skazany za zainicjowanie  bójki na okres tygodnia pozbawienia wolności.<ref name=Szkutnik>{{cite journal|last1=SZKUTNIK|first1=Piotr|title=BIULETYN UNIEJOWSKI|journal=4/2015|url=http://repozytorium.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/13329/4-063_072-Szkutnik.pdf?sequence=1&isAllowed=y|accessdate=21 Grudzień 2015}}</ref>}}

== Budowa ==

=== Kształt i materiały ===
Budowa fajek ewoluowała wraz ze zmianami ekonomicznymi i behawioralnymi społeczeństwa. Najstarszy, dostępny opis Angielskiej fajki pochodzi z 1573 roku. Opisuję ją [[wikipedia:William_Harrison_(clergyman)|William Harrison]] w swojej ''"Wielkiej Kronice Angielskiej"'' (ang. "The Great English Chronologie") jako przedmiot uformowany na kształt chochelki (oryg. "an Instrument formed like a ladell").<ref name="EricAyto">"Clay Tobacco Pipes", Eric G. Ayto, strona 4, ISBN 0-7478-0248-3</ref> Zapewne początkowo [[Fajka|fajki]] przypominały znacząco te przywiezione od Indian. Wspomniany kształt dużej łyżki, jest znacznie prostszy do uzyskania przy ręcznym formowaniu gliny. Prawdopodobnie dlatego, zarówno domniemane [[:Plik:Almanach-Fajka_z_neolitu.png|wykopaliska neolityczne]] jak i przytoczonej wyżej wzmianki odnoszą się do takiego kształtu.

Wraz z pojawieniem się odlewanych form, kształt [[Fajka|fajki]] zmienił się znacząco i zaczął przypominać znany obecnie. Po 1580r. główka fajki stała się głębsza, ułatwiając ubijanie tytoniu, ciągle jednak była usytuowana pod kątem prostym do cybucha. Była bardzo mała, ze względu na luksusowy charakter [[Tytoń|tytoniu]] i miała średnicę zaledwie 6mm i otwór w [[wikipedia:pl:Cybuch|cybuchu]] 3mm. Cała fajka mierzyła od 10 do 15cm długości a zachowane egzemplarze sugerują jej dość prymitywne i proste wykonanie.<br>
Znajdujący je współcześnie ludzie, nadali im wiele nazw jak fajki elfów, wróżek, (ang. "elfin pipe, fairy pipe") fajki celtyckie, rzymskie (ang. "Celtic pipe, Roman pipe") czy również fajki zarazy (ang. "plague pipe") gdyż znajdowano je, w znaczących ilościach podczas wykopalisk w Londynie, w masowych grobach wykorzystywanych w czasie zarazy (rozpowszechnione było mniemanie, że palenie [[Fajka|fajki]] uchroni ludzi od choroby).

Do 1640 roku rozmiar wewnętrzny główki zwiększył się jedynie do 9mm a całkowita długość nie uległa znaczącym zmianą. Po tym okresie zaczęły pojawiać się znacznie większe główki a [[Fajka|fajki]] wydłużyły się do 25-35cm. Również płaska stopka zaczęła się wydłużać, być może by lepiej odizolować gorącą część od blatu na którym mogła spoczywać.<ref name="EricAyto" />

Oczywiście fajki, to nie tylko glina. Mimo, iż był to pierwszy materiał jakiego używano do ich produkcji w Europie, dość szybko pojawiły się wersje drewniane, metalowe lub łączone. Na wschodzie mamy popularne lulki a na południu fajki mosiężne. Każdy z tych materiałów ma swoje wady i zalety (wytrzymałość mechaniczna, termiczna, przewodnictwo cieplne itd).

W 1723 Karol Kovács, rzemieślnik z [[:pl:Buda_(Budapeszt)|Budy (Budapeszt)]], użył jako pierwszy nowego surowca do wyrobu fajki [[:pl:Sepiolit|pianki morskiej]] (sepiolit)<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Dziubiński |imię = Andrzej |tytuł = Z dziejów nałogu tytoniowego i produkcji wyrobów nikotynowych w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku |czasopismo = Kwartalnik Historyczny |strony = 51 |tom = 105 |wydawca = Wydawnictwo Naukowe Semper |url = http://rcin.org.pl/dlibra/docmetadata?id=2597&from=publication |rok = 1998 |miejsce = Warszawa |data dostępu = 2012-09-08 |język = pl}}</ref>.

W okolicach [[XIX]] wieku pojawiła się moda na fajki z korzenia [[:pl:Wrzosiec|wrzośca]] (Erica arborea). Cenionego głównie za wytrzymałość termiczna (ze względu na wysoką zawartość związków krzemu), która występowała wraz z pozostałym zalety drewna jak łatwość formowania i izolację termiczną.

=== Konstrukcja ===
Praktycznie w każdej [[Fajka|fajce]] możemy wyróżnić trzy podstawowe elementy główka, cybuch i ustnik. Jednak wraz z ich ewolucja zaczęły pojawiać się nowe elementy jak np. komora filtra oraz cała masa dodatkowych nazw, na wcześniej już obecne, ale nie wyróżniane, części. Jeśli jesteście zainteresowani opisem współczesnej fajki, zapraszam do [[pl:Fajka|Wikipedii]].

Wracając do fajki historycznej.
* Główka - jest miejscem gdzie zachodzi spalanie tytoniu. Podstawowe właściwości jakich oczekuje się od tego elementu to żaroodporność i izolacja termiczna. Pierwsze, z oczywistego powodu, wpływa na długość życia [[Fajka|fajki]]. Drugie, z racji częstego trzymania główki w ręce lub odkładania zapalonej fajki na blacie, gwarantuje przyjemność lub nawet możliwość jej użytkowania. Aby nie przepalać drewnianych blatów mebli, w glinianych główkach fajek, dorabiano cienkie stopki.
* Cybuch - jest łącznikiem główki z ustnikiem. Prócz samej potrzeby konstrukcyjnej (choć można sobie wyobrazić, mało wygodne rozwiązanie, gdzie ustnik łączy się bezpośrednio z główką), jego głównym zadaniem jest schłodzenie i osuszenie dymu fajkowego.
* Ustnik - nazwa nie pozostawia wątpliwości. W najwcześniejszych wersjach [[Fajka|fajek]], nie wyróżniał się niczym od cybucha. Jednak ze względu na dużą porowatość gliny i dość nieprzyjemne uczycie przyklejania się, przy zetknięciu z ustami - dość szybko zaczęto go oblekać innymi materiałami jak np. [[Lak|lakiem]].

== Anegdoty ==
{{cytat|Ponoć przydarzyło się to [[wikipedia:pl:Walter_Raleigh|Sir Walterowi Raleigh]], znanemu jako pierwszy fajczarz Anglii, którego pokojówka w jego rezydencji nad River Dart w Devon, widząc buchający dym z fajki swojego pana, oblała go wodą sądząc, że przypadkowo się podpalił.<ref>[http://www.bruyere.cba.pl/pipes.html Historia Fajki]</ref>}}

== Galeria fajek ==
<gallery caption="Fajki" widths="200px" heights="200px" perrow="4">
Plik:Almanach-Fajka_z_neolitu.png|Fajki gliniane, kultura pucharów lejkowatych, 3700 - 1900 p.n.e.r. ([[XX]]-[[XXXVIII]] p.n.e. wiek)
Plik:RDP7548714502.jpeg|Terakotowa, turecka fajka, ([[XV]]-[[XVI]] wiek)
Plik:Almanach-Hulacy_na_Karnawale-XVII.jpeg|Fajerka z żarem i gliniane fajki, 1616–17r. ([[XVII]] wiek)
Plik:11-Theodor-Rombouts-A-Lute-Player-1620-detal.jpeg|Fajka gliniana i warkocz tytoniu, 1620r. ([[XVI]] wiek)
Plik:Pipesml.jpeg|Fajka gliniana, brak datowania (po średniowieczna)
Plik:Ottoman-pipe276.jpeg|Brązowa fajka osmańska (brak dokładnego datowania), ([[XIV]]-[[XVII]] wiek)
Plik:Self-Portrait-in-a-Landscape.big.jpeg|Autoportret z pejzażem, 1627r. ([[XVII]] wiek)
Plik:2boys3gi.jpg|"Dwóch Chłopców i Dziewczynka Grają Muzykę", 1629r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Tric-Trac-Players.big.jpeg|Gracze w Tryktraka, ok. 1630r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Almanach-Warsztat malarza-XVII-detal.jpeg|Warsztat malarza, fajka gliniana i puszka na tytoń, 1631r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Soldiers-Beside-a-Fireplace.big.jpeg|Żołnierze przy kominku, 1633r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Pieter_Claesz_Still-Life-with-Clay-Pipes.jpeg|Martwa natura z fajką i [[Fajerka|fajerką]], 1636r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Claesz_pieter_still_life.jpeg|Martwa natura z fajką i [[Fajerka|fajerką]], 1636r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Almanach-Palacze-XVII.jpeg|Fajki, stojak na fajki, fajerki z żarem, 1636r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Harmen_Steenwijck_-_Vanitas.jpeg|[[wikipedia:pl:Wieśniak|Marność]], ok. 1640r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Adriaen_van_utrecht-_vanitas_-_still_life_with_bouquet_and_skull-1642.jpeg|Marność, martwa natura z bukietem i czaszką, ok. 1642r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Almanach-Jan_Jansz_van_de_Velde-Przybory_palacza.jpeg|Martwa natura z przyborami palacza fajki, 1647r. ([[XVII]] wiek)
Plik:GT01019A-001.jpeg|Fajka gliniana, ok. 1650r. ([[XVII]] wiek)
Plik:David-Bailly-Self-Potrait_with_Vanitas_Symbols-Dutch-1651.jpeg|Autoportret z martwą naturą [[wikipedia:pl:Vanitas|wanitatywną]], 1651r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Soldier-Offering-a-Woman-a-Glass-of-Wine.big.jpeg|Żołnierz oferuje kobiecie kieliszek wina, ok. 1653r. 
Plik:Almanach-Mezczyzna_z_kubkiem-XVII.jpeg|Mężczyzna z fajką glinianą i warkoczem tytoniu, ok 1660r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Alamanch-Jacob_Duck-Odpoczywajacy_zolnierze_z_lupami-detal.jpeg|Odpoczywający żołnierze z łupami - detal, 1630-67r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Family.jpg|Rodzina Artysty, ok. 1665r. (XVII wiek)
Plik:Almanach-Ludolf Leendertsz de Jongh-Odpoczynek zolnierzy-detal.jpeg|Odpoczynek żołnierzy - detal, 1636-79r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Evert_Collier's_Self-Portrait_with_a_Vanitas_Still-life.jpeg|Autoportret z martwą natura [[wikipedia:pl:Vanitas|wanitatywną]], 1684r. ([[XVII]] wiek)
Plik:3633382200_0777c9e4a9_b.jpeg|[[wikipedia:pl:Vanitas|Marność]], 1688r. ([[XVII]] wiek)
Plik:Almanach-Lulki_gliniane-XVII.jpeg|Lulki gliniane, ([[XVII]] wiek)
Plik:Olcztyn-fajki.jpeg|Fajki gliniane z [[wikipedia:pl:Zamek_w_Reszlu|Reszla]], ([[XVII]] i [[XVIII]] wiek)
Plik:Fajka_gliniana.jpeg|Gliniane fajki, ([[XVII]] i [[XVIII]] wiek)
Plik:Almanach-Kolekcja_fajek_z_Oxfordshire_Museum.jpeg|Kolekcja fajek gliniany z Muzeum Hrabstwa Oxford, (od [[XVII]] do [[XIX]] wieku)
Plik:Pipe_englishpipes.jpeg|Fajki gliniane, duński pojemnik na tytoń, ok. 1690/1720r. ([[XVII]]/[[XVIII]] wiek)
Plik:Almanach-Fajki gliniane-Warszawa XVIII.jpg|Warszawa, piwnice Starego Miasta - zbiór fajek glinianych, ([[XVIII]] wiek)
Plik:Almanach-Fajka_gliniana-XIX.jpeg|Fajka podarunkowa z okazji wielkiej wystawy w 1851r., ([[XIX]] wiek)
Plik:Almanach-Fajki gliniane z Elblaga-tapeta.jpeg|Fajki gliniane z [[XVII]] wieku - wystawa w Elbągu.
</gallery>

== Opakowania fajek ==
<gallery caption="Futerały na fajki" widths="200px" heights="200px" perrow="4">
Plik:Futeral na fajke-XVII.jpeg|Futerał z [[Kość słoniowa|kości słoniowej]] na [[Fajka|fajkę]] glinianą, [[XVII]] wiek.
Plik:Futeral na fajke 01.jpeg|Pudełko na fajki, 1710-15r. ([[XVIII]] wiek).
</gallery>

== Wyrób fajek ==
<gallery caption="Wyrób fajek" widths="250px" heights="200px" perrow="4">
Plik:Forma_do_fajki_68gb_193.jpeg|Forma do wytwarzania główki fajki, ([[XIX]] wiek)
Plik:Almanach-Wyrob_fajek_glinianych-XXI.jpeg|Wytwarzanie fajek glinianych w prasie i formie stalowej, 2008-05-13r. ([[XXI]] wiek)
Plik:The_Art_of_Making_Clay_Pipes.ogv|Krótki dokument przedstawiający tradycyjny sposób wytwarzania fajek glinianych. ([[XX]] wiek)
</gallery>

== Inne zdjęcia ==
<gallery caption="Inne zdjęcia" widths="200px" heights="200px" perrow="4">
Plik:Pipe_smoker.jpeg|Wytarte uzębienie [[XVII]] wiecznego palacza fajki
Plik:Patux_jp_1000.jpg|Wytarte uzębienie [[XVII]] wiecznego palacza fajki, 1660-80r. ([[XVII]] wiek)
</gallery>

== Przypisy ==
<references/>

== Patrz również ==
* [[Tytoń]]
* [[Szisza|Szisza]] - czyli fajka wodna
* [[Fajerka]]
* [http://www.pfeife-tabak.de/Artikel/Pfeifenkunde/Tonpfeifen/tonpfeifen.html Historia fajek glinianych (po niemiecku)]
* [http://www.dawnmist.demon.co.uk/pipdex.htm "Prawie wszystko co mógł byś chcieć wiedzieć o fajkach glinianych" (po angielsku)]
* [http://www.knasterkopf.de strona z informacjami badawczymi na temat fajek glinianych]
* [http://www.stantononthewoldsparishcouncil.gov.uk/post%20medieval%20village%20history.htm Kilka dobrych zdjęć fajek - bez informacji]
* [http://www.museumoflondon.org.uk/claypipes/ Museum of London - lista wytwórców i oznaczeń fajek glinianych]
* [http://etnomuzeum.eu/Obiekty,302_lulka_fajka_huculska.html Fajka Huculska - Lulka w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie]

<br>
[[Kategoria:Używki]]